Mátt þú eiga Ísland? Afnám frelsis í viðskiptum með jarðeignir.

Með einokunartilskipuninni sem gefin var út árið 1602 var komið á opinberri verðstýringu bæði á landi og afurðum. Landverð féll með þeirri skipan sem fólst í þeirri aðgerð að knýja íslenska bændur og útvegsmenn til þess að selja framleiðslu sína á verði sem hinni nýju yfirstétt einokunarkaupmanna fannst réttlátt. Þar með hvarf út úr landinu sú auðlegð sem sagt er að oft hafi myndast hér á 16. öldinni. Velsældin sem sagt er að hafi ríkt oft á tíðum frá þjóðveldisöldinni og fram undir siðaskiptin byggðist á einu atriði umfram allt annað: Frjálsri verslun.

Páll Vídalín lögmaður vann stórvirki með ritum sínum og störfum öllum fyrir íslenska alþýðu. Hann var fæddur árið 1667. Hann var því aðeins barn að aldri þegar íslenska valdastéttin var leidd undir danskan korða . Reyndar voru margir meðlimir hennar búnir að sverja krúnunni hollustueiða áður en hann sá þennan heim í fyrsta sinn. Það gerðu þeir, til neyddir á Kópavogsfundinum 1661.

Með Jarðabókinni sem Páll vann ásamt Árna Magnússyni  árið 1703 er í fyrsta sinn tekið á ásælni dönsku krúnunnar í íslensk verðmæti; laust fé og fast.  Tilgangur þess verks var að meta með faglegum hætti allar þær eignir á Íslandi sem mættu í reynd vera nokkurt fé í þúfu konungs. Flestar jarðalýsingar þeirra enda á orðunum  „...og lækur grandar túni“ Þannig færðu þeir niður skattstofninn til þess að reyna að stemma stigu við ásælninni og færa fyrir því haldbær rök.

Í bók sinni Deo, Regie, Patrie  sem gefin er út um eða eftir 1710 og fjallar um endurreisn Íslands, leggur Páll grunninn að þjóðskipulagi byggðu á hagfræðilegum lögmálum og hugmyndum. Um það rit leika vindar frelsis og upplýsingar eins og best gerðist á þeim tíma. Niðurstaða þess merka rits er í sem allra stystu máli að til þess að nokkur velsæld geti skapast á Íslandi þufi að bæta hér verkkunnáttu, auka við sérhæfingu í handverki og koma hér á frjálsri verslun. Þá ræðir hann um nauðsyn þess að til þess þurfi stað sem bjóði upp á íslausa höfn allt árið og að þar þurfi að koma upp skólum og öðrum stofnunum sem þjóni landinu. Staðinn telur Páll sig þekkja og nefnir hann Mýrar, sakir bleytu á vissum árstímum. Þessi staður var við svonefnda Reykjarvík við Faxaflóa austanverðan. Páll hafði hvílt í gröf sinni í tæp sextíu ár þegar Reykjavík fékk löggildingu sem kaupstaður.

Með fasteignamati sem gefið er út um miðja 19. öld er farið yfir allt eldra mat og verðgidli jarðnæðis á landinu metið til hundraða eftir væntum arði. Jörð sem metin var 40 hundruð gat borið fjörutíu kýr eða sexfalda þá tölu fullvaxta áa "lembdar og hærðar". Þetta var grunnurinn sem notaður var í jarðaviðskiptum eða við ákvörðun landskuldar, landafgjalds leiguliða sem þá voru margir og fátækir.

Með yfirtöku ríkisins á kirkjujörðunum skv. samningum þar um í byrjun 20. aldarinnar var hundruðum landseta á kirkju- og ríkisjörðum gert kleyft að gerast sjálfseignarbændur. En mikil miðstýring á viðskiptum með jarðnæði og lögbýli var samt við lýði alla 20. Öldina. Það eru leyfar átthagafjötra, vistarbands og þrælkunar sem stórbændur vildu sem ákafast hafa við lýði og vilja margir enn.  Þetta ferli, umbreytingin tók meira eða minna fjórar aldir að afnema og koma á frjálsara skipulagi.

Það var tímamótaákvörðun landbúnarðarráðherra Íslands undir lok 20. aldarinnar að rifta ákvörðun hreppsnefndar Stafholtstungnahrepps í Mýrasýslu um inngöngu hennar í kaupsamning um jörðina Efra Nes þar í sveit. Ákvörðun um inngöngu hreppsins í kaupsamninginn var byggð á ákvæði í jarðalögunum, hinum eldri sem gaf hreppsnefndum rétt til þess að ganga inn í kaupsamninga ef sýnt þótti að eignin sem versla átti með færi úr ábúð eða með öðrum hætti til nota sem hreppsnefndarmönnum þótti ekki hæfa. Halldór Blöndal taldi ákvörðunina tilhæfulausa og rifti gerningnum og setti til kaupanna þann er fyrr vildi kaupa.

Jarðalögunum var síðan breytt á árinu 2004 og með þvi var forkaupsrétti sveitarfélaga  aflétt og að öðru leyti gert frjálst að versla með jarðnæði eins og aðrar fasteignir á landinu. Þetta fyrirkomulag og verslunarfrelsi með þessa tegund fasteigna er alveg sérstakur þyrnir í augum íslenskra samyrkju- og sameignarsinna sem telja sig þess umkomna að fá að ráðskast með eignir nágranna sinna.

Á sama tíma og stór hluti alþýðu í sveitum landsins situr undir ásælni ríkisvaldsins í land á hálendi Íslands; hina fornu almenninga í gegn um svonefnd þjóðlendulög, er gervöll forysta bænda eða hagsmunasamtaka þeirra að bauka við það að ná til sín valdinu til þess að geta verðfellt og ráðstafað jörðum nágranna sinna. Til þess njóta þeir fulltingis landbúnaðarráðherrans sem nú situr.

Hundruðir fátæks bændafólks geta þakkað lagabreytingunni frá 2004 það að geta átt til hnífs og skeiðar eftir áratuga strit við efiðar aðstæður á jörðum sínum. Með frelsinu varð eðlileg verðmyndun og þeir sem vildu selja gátu nú loks selt við verði sem gerði þeim kleyft að koma sér fyrir sem frjálsir menn í kaupstað eða annarsstaðar þar sem bauð – án afskipta eða þóttunar frá hreppsnefndum eða nágrönnum sem vildu ráða því hverjum var selt og á hvaða verði.

Nú hefur þessi söfnuður dustað moðið úr vösunum og blásið til nýrrar sóknar. Taka á samningsfrelsið af sjálfseignarbændum til þess að nágrannar þeirra geti ráðstafað jörðum þeirra; tekið þær leigunámi, skyldað þá til að vera á landi sínu og bera skarn á hóla eða annað, nánar eftir þessari tyftun sem felst í framkomnum tillögum til breytinga á jarða- og ábúðarlögum. Þá er gott fyrir menn að minnast þess eftir að vistarbandið hefur verið endurvakið að á þessu stutta vori sem Halldór Blöndal innleiddi með skynsamlegri og eðlilegri ákvörðun gátu hundruðir fátæks bændafólks selt eignir sínar og innleyst lífeyri sinn með sanngjörnum hætti, þannig að nemur amk. 30 milljörðum króna. Bara svo allur vafi sé af tekinn, þá er það þetta sem bændaforystan þolir ekki, hún vill fá gæðin gefins. Ekki bara ráða hver og hvenær og hvernig, heldur sjálfu verðinu.

Á Íslandi eru um 7.000 lögbýli. Flestir forystumenn í samtökum bænda búa rausnarbúum á jörðum sem þeir eiga, m.a. vegna þess frelsis sem gildandi löggjöf hefur fært þeim. Skortir þá land? Er skortur á góðum jörðum til búrekstrar á Íslandi? Nei, ekki svo, en menn verða að draga upp veskið og borga. Sá er nú vandinn.

 Búskapur er rekinn með ýmsum hætti á um eða innan við helmingi lögbýla í landinu. Eftir áratuga offramleiðslu á flestum landbúnaðarvörum var komið á framleiðslustýringu með kvótafyrirkomulagi í kjöti og mjólk. Það hefur gefist ágætlega og skapast hefur nokkur sátt um niðurgreiðslur og styrki í landbúnaði. Það snerist um ráðstöfun á opinberu skattfé sem mörgum hefur þótt riflega út lagt í samningum ríkisins við framleiðslusamtök í landbúnaðinum

En það er ekki bara að brjóta eigi grundavllarmannréttindi í viðskiptum með þessa tegund fasteigna, sem taka á ut fyrir sviga í almennnum fasteignaviðskiptum af órökstyðjanlegum fullyrðingum um fæðuöryggi og fleira.  Búið er að afnema samningafrelsið sem áður gilti t.d. í viðskiptum með fullvirðisrétt í mjólk.

Það var gert eftir slag sem einn af bönkunum tók við að fullnusta jörð sem hann hafði eignast uppi í Borgarfirði. Þegar það spurðist út að bankanum hefði mistekist að ráðstafa um hálfri milljón lítra af fullvirðisrétti í mjólk til aðila sem var honum sérstaklega þóknanlegur, var komið á nýjum reglum sem fela í sér fullkomna miðstýringu og höft á viðskiptum með þessi gæði. Frjáls verðmyndun var afnumin, alveg eins og nú á að gera með sjálfar fasteignirnar. Verslunarfrelsið er því vel geymt í möppum ráðherrans sem innleiddi helsið með rökum sem innifela að aðrir séu nú vitlausari en við og hafi jafnan gefist vel.

Hver eru verðlaun heimskunnar og sögublindunnar? Líður þeim best sem lítið veit eða skilur? Þá aðila sem þyrstir  í svar við því ættu af öllu framansögðu að bregða sér í bíltúr upp í Hálsasveit og skoða þar með eigin augum afleiðingu svona handstýringar á gæðum íslensks landbúnaðar; landi, ræktun, byggingum og kvóta. Á Refsstöðum í Borgarfjarðarsveit stendur eitt stærsta fjós byggðarinnar, nýtt og tómt og um 130 hektarar nýræktaðra túna og visna í þessu kuli aftan úr grárri forneskju.  Og enn skal um bæta.